BİLGİ (!) YARIŞMALARI
Kara mizah gibi gerçek:
Günümüz dünyasında, bilgisiz insanın yapamayacağı iş yok!
Ülke yönetmek dâhil.
Sadece bir tek şeyi yapamaz, diye düşünebilirsiniz:
Bilgisiz insan, bilgi yarışması düzenleyemez.
Siz öyle sanın!
Birkaç tv kanalında, yıllardır ‘bilgi yarışması’ adı altında izlenceler yayımlanıyor.
Bunlardan -iktidara vıcık vıcık yağ yakmaktan, artık tamamıyla yalan makinesine evrilmiş bir kanalın dışındaki- kimilerini zaman zaman izliyoruz.
Söz konusu izlencelerden aldığımız notları aktaralım, siz karar verin; güler misiniz, ağlar mısınız?
‘BUTON’A BASMA!..
Öncelikle bir ‘yabancı dil özentisi’ örneğine dikkat çekelim:
Piyango çekilişlerinde olduğu gibi, bilgi yarışmalarına katılan herkes, “buton”a basıyor.
‘Kimi alet ya da aygıtları çalıştırmaya / durdurmaya yarayan gereç’ anlamındaki Fransızca “bouton”, okunduğu biçimiyle dilimize geçmiş. Oysa bu sözcüğün bire bir Türkçe karşılığı var:
“Düğme”
Türk kaynaklarına göre sözcük, eski Türkçe “tügme”den geliyor. İran sözlüklerinde ise ‘g’ yerine ‘k’ sert ünsüzüyle yazılıp söylenen Farsça “tükme”. (1)
Konu edeceğimiz bilgi yarışmalarından ilki, çok izleniyor olsa gerek, yaz aylarında da yayımlanıyor.
İzlence sunucusunun güler yüzlü, canayakın olması sanırız, reyting’i artırıyor.
Ancak hem yarışma sorularını hazırlayanların hem de genç sunucunun, ‘doğru Türkçe’ konusunda uzman yardımına gereksinimlerinin olduğu kesin.
‘EBATLAR’IN ‘TEŞVİĞİ’ (!)
26 Nisan 2023 günü yayımlanan yarışmada, ‘küçük boyda gazete’ anlamındaki İngilizce “tabloid” sözcüğüne ilişkin soru:
“Ebatları standart boydan küçük gazete formatı.”
Daha önce de anımsatmıştık, yineliyoruz:
Arapça kökenli “ebat”, Türkçe “boyut”un çoğuludur. Zaten çoğul olan bir sözcüğe “-lar” takısı eklenerek “ebatlar” denmez.
Soruyu hazırlayanlar, TDK’nin Güncel Türkçe Sözlük’üne bakmışlarsa adres yanlış!
Sözcüğün doğru yazımı, Dil Derneği’nin Türkçe Sözlük’ünde.
29 Mayıs 2023 günü ekrana getirilen bölümde de sunucu, bir soruyu sorarken şöyle dedi:
“…teşviği”
‘İsteklendirme, özendirme’ anlamlarındaki Arapça kökenli bu sözcüğün son sesi ‘k’; ek aldığında yumuşamaz:
“Teşviki”
‘İDAME ETTİRMEK’ DENMEZ
Aynı yarışmada, aynı gün sorulan bir başka soruda geçen eylem:
“İdame ettirmek”
Arapça “devam”dan türetilmiş ‘sürdürme’ anlamındaki “idame”; zaten ‘ettirgen’ anlam içerir. Bu sözcükle ‘bileşik eylem’ yaparken ‘ettirgen yardımcı eylem’ kullanılmaz.
Yani, “idame ettirmek” denmez.
Doğrusu:
“İdame etmek”
Eylem, TDK sözlüklerinde de “idame ettirmek” olarak yanlış kullanılmış.
Doğru yazım (imla), yine Dil Derneği’nin Türkçe Sözlük’ü ile Meydan Larousse’ta (2):
“İdame etmek”
‘ADALETE YABANCI’ OLMAK
Aynı yarışmada, kulağımızı tırmalayan iki ayrı sesletim (telaffuz) yanlışı:
6 Haziran 2023 günkü bölümde, “Demir Leydi” yanıtının sorusunu, sunucu şöyle okudu:
“Eski İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher’ın laakaabı.”
Bizim bildiğimiz, ‘takma ad’ anlamındaki Arapça kökenli “lakap” sözcüğü hiçbir hecesi uzatılmadan, düz sesletilir.
Bir başka gün yayımlanan bölümdeki sesletim:
“İnsaafa gelmek”
Arapça kökenli “insaf”; -son yirmi yıldır ülkemizden sanki her gün biraz daha uzaklaşan- ‘merhamete, vicdana ya da mantığa dayanan adalet’ demek.
Sözcüğün ruhuna olduğu gibi, sesletimine de yabancılaşmışız!
“İnsaf”ın, her iki hecesi düz sesletilir.
BİLGİ / YAZIM YANLIŞI
7 Haziran 2023 tarihli bölümde sıra (!), bir bilgi yanlışına gelmişti.
Soru:
“Kan bağıyla birbirine bağlı insanları ifade eden anlatım.”
Yanıt:
“Hısım akraba.”
Bu ikilemedeki sözcüklerden yalnızca biri, ‘kan bağıyla birbirine bağlı insanlar’ için kullanılır:
“Akraba”
İkilemede geçen öteki sözcük “hısım” ise kan bağıyla değil, ‘evlilik yoluyla birbirine bağlı olan kimseler’ demek.
Ve yine önemli bir yazım yanlışı:
19 Haziran 2023 günkü bölümde; “Gölmarmara” yanıtının sorusu:
“Şahuban ve Halime Hatun camiilerinin bulunduğu Manisa ilesidir.”
“Cami” sözcüğü, sıfat tamlamasının ‘tamlananı’ olarak kullanılınca yalın durumda kalır:
Üç Şerefeli Cami, Çinili Cami…
Ad tamlamasının ‘tamlananı’ olunca ‘-i’ ya da ‘-si’ takısı alır.
Sultan Ahmet Camii (Camisi) , Selimiye Camii (Camisi)…
Ancak, “cami”yi çoğul olarak kullanıyorsanız yazım değişir.
Yarışma sorusundaki doğru yazım, bizce (-i takısız olarak) şöyledir:
“Şahuban ve Halime Hatun camilerinin…”
Yarışmanın son izlediğimiz bölümlerinden birinde ise “mezbele” yerine, “mezbelelik” yanıtını ekranda görünce tam anlamıyla irkildiğimizi söyleyebiliriz.
Uydurma “mezbelelik” sözcüğüyle ilgili olarak sözü, Türk dilinin büyük ustalarından Ömer Asım Aksoy’a (1889 – 1993) bırakalım: (3)
” ‘Çöplük’ anlamı taşıyan Arapça ‘mezbele’, gübre süprüntü, çöp demek olan ‘zibl’ sözcüğünün bir türevidir. Arapçada bir ‘mef’ale’ kalıbı vardır ki yer adı anlamlı sözcükler türetmeye yarar; Türkçenin ‘-lik’ eki gibi. İşte ‘zibl’ sözcüğünden bu kalıba göre çöplük anlamında ‘mezbele’ üretilmiştir. Buna bir de ‘-lik’ ekleyip ‘mezbelelik’ demek, ‘çöplüklük’ demek gibi bir şey oluyor.”
‘İBRET’ NE DEMEK
Bir başka tv kanalının, içinde bulunduğumuz yaz aylarında yayımına ara verilen ‘bilgi yarışması’na gelince…
Onunla ilgili de iki notumuz var.
1 Haziran 2023 günü ekrana getirilen bölümde, “ibret almak” yanıtının sorusu şöyleydi:
“Bir olaydan ders çıkarmak”
Bizce, soruda eksiklik var.
Şöyle:
Arapçadan dilimize giren “ibret; yanlış, kötü davranışlardan sakınmayı sağlayan olgu ya da bu gibi olgulardan alınması gereken sonuç” demek.
Dolayısıyla “ibret almak” da ‘kötü bir olaydan ders çıkarmak’.
Öte yandan, “ibret dersi” demek de yanlış; çünkü, “ibret”in içinde zaten ‘ders’ anlamı var.
“İKAMET”İN ‘K’Sİ KALIN
Aynı kanalın bilgi yarışması sunucusu, tv ekranlarında karşımıza çıkan her on kişiden en az sekizinin yaptığı bir sesletim yanlışına 5 Haziran 2023 günü düştü.
Arapça “ikamet” sözcüğü ile Farsça “-gâh” son ekinin birleşiminden oluşan “ikametgâh”ı yanlış okudu.
‘Oturulan yer, konut’ anlamındaki sözcüğün ‘k’ sesi ‘kalın’; son ekteki ‘g’ sesi incedir.
Sunucu, ‘k’yi de ince okudu.
Aslında, bu genç de sözünü ettiğimiz öteki gibi, ‘ekran yüzü’ olarak beğenilen, yarışmacılarla içten, sıcak iletişim kurabilen bir kişi.
TRT’nin TRT olduğu 1970’li yıllardaki bilgi yarışması izlencelerine, bir dil uzmanı da katılırdı. Uzman, elinin altında bulundurduğu Türkçe sözlüğe, ikirciğe (tereddüt) düşülen durumlarda bakmaktan gocunmazdı; yeter ki izleyiciler doğru bilgilendirilsin.
Aynı özeni, günümüzdeki tv kanallarının yöneticilerinden de bekliyoruz.
Önemli Türkçe yanlışları yapmalarına karşın, iyi niyetli iki genç sunucunun hevesini kırmaya gönlümüz elvermiyor. Onları biraz ayrı tutarak ekleyelim:
Dilimizi eşek arıları daha fazla sokmadan…
GRAM GRAM ‘EPİGRAM’
Jandarma, ‘marjinal köylü’ avında,
Yandaşın kıydığı Akbelen ormanında.
‘Namusumuz’ İran sınırı güvensiz;
İngiliz yardımı, yol geçen hanında!
1) İsmet Zeki Eyüboğlu; “Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü”, Sosyal Yayınlar, sayfa 208
2) Meydan Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedi; Cilt 9, sayfa 381
3) Ömer Asım Aksoy; “Dil Yanlışları”, Yalçın Emel Yayınevi, 3. basım, Ocak 1990, sayfa 224 – 225